Maria Zambrano poëtische rede als reddingsboei voor de angst, de leegte en de toekomstdwang van de economie
Maria Zambrano (1904-1991) stelt dat de moderne mens het «niets» ontwijkt uit angst en daardoor zijn leven voortdurend uitstelt in een anonieme toekomst. Deze toekomst komt echter nooit werkelijk tot zijn recht, omdat zij bij iedere stap vooruit een dag opschuift. Deze paradox schetst een fundamentele leegte: een eindeloos uitstelmechanisme dat resonanties vindt in de moderne markteconomie. In onze economische systematiek zijn waarde en winst immers geworteld in verwachtingswaarde en toekomstige opbrengsten. Het heden lijkt verworden tot slechts een berekening van potentiële toekomstflarden. Zambrano’s inzicht ontbloot een leegte in het hart van de kapitalistische economieën – in het bijzonder de financiële markten Een leegte die een onnatuurlijke voorrang krijgt op de werkelijkheid en het menselijk leven onderdrukt. De huidige economie is een vacuüm, gevoed door angst voor het niets, waarbij het individu medeplichtig is door haar ontkenning van het ware leven, onthechting van verantwoordelijkheid en zijn vlucht in beloften. Ware verantwoordelijkheid veronderstelt volgens Zambrano het doorbreken van de toekomstillusie en het betreden van het volle heden, het leven via de poëtische of mystieke rede. Het volle heden gestoeld op de brede rede waarin ruimte is voor een vorm van denken die betekenis ontleent aan taal, gevoel en beelden in plaats van louter aan abstracte economische ratio. Zambrano stelt terecht “Todo saber es revelacion” – alle kennis is openbaring – én ” wie niet wil voelen, verliest het besef van menselijke waardigheid”.
De paradox die Maria Zambrano signaleert – de vlucht voor het niets en de eeuwige verplaatsing van de toekomst – maakt zichtbaar dat de moderne economie in wezen een leegte is. Een leegte die in stand wordt gehouden door de integrale afhankelijkheid van toekomstige lusten en begeerten, rendementen en nutmaximalisatie. Een leegte die de wereld én de mens reduceert tot numerieke waarden, een naakt getal, aan een horizon die nooit komt.
Het individu raakt ertoe verleidt dit spel te spelen uit angst voor ontbering en verantwoordelijkheid. Filosofen als Heidegger en Zambrano laten echter zien dat juist het erkennen van het niets en het doorzien van de illusie van de toekomst ons kan bevrijden. Door ons af te keren van de eindeloze beloftes en het volle heden te betreden met poëtische ontvankelijkheid – zelfloze aandacht – kan een authentiek verantwoordelijk leven ontstaan. Slechts dan zal de mens werkelijk ontwaken en weigeren om als gedwongen Homo Oeconomicus te leven in een geprofaniseerde economie vol loze beloften.